Jan van Brussel: Tweevoudige gerechtigheid

Jan van Brussel vervaardigde dit verhalende schilderij in Maastricht rond 1475.

Het paneel hing zeer waarschijnlijk in het Dinghuis, dat rond dezelfde tijd in gebruik werd genomen als hooggerechtshof. Het schilderij sluit naadloos aan bij de functie van deze plek. Bovenaan zien we Jezus als hemelse rechter tijdens het laatste oordeel. De mensen die hij waardig acht, bevinden zich ook in de hemel. De zondaars verbant hij naar het hellevuur rechtsonder.

Linksonder zien we de aardse rechtspraak. In een rechtszaal wachten een arme en een rijke man het oordeel van de rechters af. Achter de rechters probeert een duivel hen te verleiden om de uitspraak in hun eigen voordeel te laten zijn. In het midden waarschuwt aartsengel Michaël de rechters door naar de hel te wijzen: dat staat hen te wachten in geval van een oneerlijk oordeel. Het schilderij herinnert de schepenen eraan om hun beroep rechtvaardig uit te oefenen. De Maastrichtse herkomst blijkt uit wel drie wapenschilden. Eén is vereeuwigd in glas en lood, de stedenmaagd op het kapiteel draagt het tweede schild en de laatste prijkt op een broche van een van de schepenen. Het stadsgezicht in het midden is een van de vroegste voorstellingen van Maastricht.

In de zeventiende eeuw verhuisden de Maastrichtse rechtspraak én het paneel naar het nieuwe stadhuis op de markt. In 2018 startte SRAL (Stichting Restauratie Atelier Limburg) aan een noodzakelijke uitvoerige restauratie. Het was aan hen om zo dicht mogelijk bij het origineel te komen. Tijdens de restauratie stuitten de restauratoren op sporen van hun voorgangers: al in 1599 was een groot deel van het oppervlak overschilderd. Daarnaast werd het werk in de negentiende eeuw vrij onhandig gerestaureerd door een lokale kunstenaar.

De restauratoren verwijderden talrijke overschilderingen. Bij de recentere retouches was dat eenvoudig, maar de oudere waren hardnekkiger. Het riep ook ethische vraagstukken op: moet je schilderingen uit 1599 wel willen verwijderen? Waar mogelijk legden de restauratoren de oorspronkelijke verflaag - en oorspronkelijke details - bloot. Als dit tot verfverlies zou leiden, lieten ze de overschildering intact. De zeven verticale planken waren los van elkaar gaan ‘werken’. Dit zorgde voor breuken in het verfoppervlak. Om dit te verhelpen werden alle planken losgemaakt en opnieuw aan elkaar bevestigd. Het schilderij reageert nu weer als één geheel op klimatologische schommelingen. Na afronding van de restauratie in 2020 gaf de gemeente Maastricht het schilderij in langdurig bruikleen aan het Bonnefanten. Hier herinnert het bezoekers aan de geschiedenis van de Maastrichtse rechtspraak en aan het belang van een rechtvaardig oordeel.

Header: Jan van Brussel, Tweevoudige gerechtigheid, ca. 1475-1477, olieverf op paneel, Collectie Bonnefanten, langdurig bruikleen Gemeente Maastricht, inv. nr. 1006353. Foto Peter Cox.